نوآوری باز؛ پرکاربردترین الگوی نوآوری در مدل کسب‌وکار

محمد فرجود، مدیرعامل هلدینگ فناوری و نوآوری بانک تجارت (تفتا) / موضوع نوآوری در مدل کسب‌وکار طی سال‌های اخیر مورد توجه فعالان حوزه‌های مختلف قرار گرفته و تلاش کردند به کمک آن به مزیت رقابتی دست پیدا کنند؛ به گونه‌ای که زمینه‌های رقابت از محصولات و فرایندها به سمت نوآوری در مدل کسب‌وکار در حال تغییر است. این نوع از نوآوری به‌ندرت به‌صورت تصادفی رخ می‌دهد و به‌سختی امکان تکثیر و کپی‌برداری از آن وجود دارد. نوآوری در مدل کسب‌وکار در هر سازمان ممکن است نقطه شروع و خاستگاه‌های متفاوتی داشته باشد؛ از جمله پاسخگویی به نیازهای موجود و برآورده‌نشده بازار، ورود فناوری‌ها، ورود محصولات یا خدمات جدید به بازار، بهبود یا تحول در بازار یا ایجاد یک بازار کاملاً جدید.
یکی از پرکاربردترین الگوهای نوآوری در مدل کسب‌وکار، مدل نوآوری باز است که می‌تواند منشاء تغییرات جدی، به‌ویژه در کسب‌وکارهای خدمت‌محور باشد. بر اساس تعریف «هنری چسبرو» نوآوری باز «استفاده هدفمند از جریان‌های دانشی خارجی و داخلی به جهت شتاب‌دهی به نوآوری داخلی و توسعه بازار برای استفاده خارجی از نوآوری است». در واقع نوآوری باز الگویی از تغییر در مدل کسب‌وکار است که در آن از مشارکت و تعامل بین بازیگران یک اکوسیستم برای دستیابی به اهداف تعیین‌شده استفاده می‌شود و از آن با عنوان «رویکرد بیرون به درون» یاد می‌شود.
نوآوری باز در حوزه بانکداری نیز می‌تواند منشاء تحولات اساسی در مدل کسب‌وکار بانک‌ها باشد. فعالان این صنعت مدت‌هاست که با چالش‌های جدی از جمله ضوابط و فرایندهای زمان‌بر و پیچیده، عدم فراگیری مناسب خدمات، پرهزینه‌بودن فرایندهای توسعه محصول و بازاریابی و افزایش هزینه‌های عملیاتی مواجه هستند. برای حل این چالش‌ها به نوآوری‌هایی نیاز است که منشاء آنها دیگر صرفاً در درون بانک‌ها نیست و منابع و قابلیت‌هایی را می‌طلبد که توسعه آنها توسط خود بانک‌ها پرهزینه و تقریباً غیرممکن است. از این رو با توجه به شرایط بازار، نیازهای مشتریان و تحولات فناوری، حرکت به سمت نوآوری باز برای ایجاد تحول در مدل کسب‌وکار بانک‌ها بسیار حائز اهمیت شده است.
متناسب با نوآوری باز، بانکداری باز زمینه‌ساز تعامل با سایر بازیگران اکوسیستم از جمله فین‌تک‌هاست. به کمک ابزارهای بانکداری باز، ارائه خدمات بانکی و مالی دیگر منحصر به بانک‌ها نخواهد بود و با اشتراک‌گذاری داده‌های مالی با انواع ارائه‌دهندگان خدمات، امکان توسعه نوآوری و ارائه خدمات جدید توسط سایر بازیگران فراهم شده و برای مشتریان نیز باعث ایجاد ارزش‌افزوده جدی خواهد شد.
بانکداری باز با اهدافی چون سرعت‌بخشیدن به تحول دیجیتال در نظام بانکی، ایجاد زمینه‌های رقابت، ایجاد و افزایش شفافیت و نوآوری در ارائه خدمات، به‌ویژه با کمک ابزارهای تحلیل داده، به‌عنوان یکی از الگوهای جدید در تحول مدل کسب‌وکار سنتی بانک‌ها مورد توجه قرار دارد.

اما همیشه ایجاد تغییر با چالش‌هایی نیز همراه است. بانک‌ها در مواجهه با فین‌تک‌ها دو رویکرد متفاوت داشتند؛ برخی از بانک‌ها به‌دنبال ایجاد زمینه‌های کسب‌وکاری مشابه در بانک و رقابت با فین‌تک‌ها هستند که با توجه به ساختارهای بزرگ و فرایندها و ضوابط متعدد حاکم بر بانک‌ها، زمان و هزینه بیشتری نیز برای آن صرف خواهد شد. به‌علاوه، با توجه به تحولات پرشتاب فناوری و نیاز به ظرفیت‌های دانشی جدید، معمولاً بانک‌ها نمی‌توانند همپای بخش خصوصی این ظرفیت‌ها را با سرعت و کیفیت مناسب در خود ایجاد کنند؛ بنابراین در بازار رقابتی، ارائه خدمات توسط آنها به تعویق افتاده و می‌تواند مشتریان بانک‌ها را به سمت رقبای دیگر متمایل کند.
در رویکرد دیگر، بانک‌ها مسیر توسعه محصولات و تکمیل سبد خدمات را در مشارکت با بازیگران فین‌تک طی می‌کنند که می‌تواند در قالب‌هایی مانند سرمایه‌گذاری یا همکاری و مشارکت در توسعه بازار و خدمات اتفاق بیفتد. در این مسیر موضوع بانکداری باز اهمیت فراوانی پیدا می‌کند و در واقع بستر اتصال بانک‌ها و سایر بازیگران برای توسعه نوآوری محسوب شده و ضمن سرعت‌بخشیدن به روند ارائه خدمات بانکی، می‌تواند منابع درآمدی جدیدی برای بانک‌ها ایجاد کند.
در توسعه بانکداری باز، علاوه بر شرکت‌های فین‌تک و نوآور، دو بازیگر نقش پررنگی دارند؛ اولین بخش، بانک‌های مرکزی هستند که با قانون‌گذاری و در جاهایی نیز قانون‌زدایی، می‌توانند تسهیل‌کننده و تسریع‌کننده بانکداری باز در کشورها باشند. بررسی تجربیات کشورهای مختلف نشان می‌دهد که ایجاد دستورالعمل بانکداری باز، تدوین قوانین حمایتی در حوزه فین‌تک و تهیه اسناد راهبردی و نقشه راه بانکداری باز از مهم‌ترین اقدامات بانک‌های مرکزی در گسترش بانکداری باز بوده است. بازیگر دیگر خود بانک‌ها هستند که باید زمینه همکاری با شرکت‌های فین‌تک را در قالب‌های استاندارد و کاربردی بانکداری باز با هدف ایجاد امکان دسترسی به داده و خدمات بانکی برای این بازیگران فراهم آورند.
در ایران نیز بانکداری باز مورد توجه بانک‌ها و بازیگران حوزه خدمات مالی بوده و رشد آن همزمان با اهمیت‌یافتن موضوع بانکداری دیجیتال و توسعه همکاری‌های بانک‌ها با اکوسیستم فین‌تک کشور، سرعت گرفته است. با توجه به اینکه در سال‌های اخیر موضوعاتی چون اعتبار خرد، وام‌دهی خرد و خرید اقساطی در بین مشتریان فین‌تک مورد توجه قرار گرفته است، بانکداری باز اهمیت بیشتری پیدا کرده است. ارزش تخمینی بازار بانکداری باز ایران در سال ۱۴۰۱، حدود ۱۲۰۰ میلیارد تومان تخمین زده می‌شود که نسبت به حجم بازار جهانی سهمی حدود ۰.۲ درصدی دارد. این در حالی است که عربستان در سال ۲۰۲۱ حدود ۷۴۱ میلیون دلار روی فین‌تک و بانکداری باز سرمایه‌گذاری کرده و امارات با داشتن بیش از ۵۰۰ فین‌تک در منطقه، حدود ۱.۶۷ میلیارد دلار در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده است.
چالش‌هایی که بانکداری باز و اکوسیستم فین‌تک کشور با آن مواجهه هستند، هم جنبه رگولاتوری دارد و هم جنبه سرمایه‌گذاری و رقابتی. تعدد رگولاتوری و به‌ویژه عدم وجود هماهنگی لازم میان رگولاتورها، تعدد قوانین و مقررات و نیز تضاد و تناقض بین قوانین یکی از اصلی‌ترین چالش‌های این حوزه است. در برخی کشورها رگولاتورِ بخشی برای حوزه فین‌تک ایجاد شده است؛ اما آنچه در کشور شاهد آن هستیم، این است بانک مرکزی تنها نهاد تصمیم‌گیرنده در خصوص فین‌تک‌ها نیست و رگولاتورهای مختلفی وجود دارند که در خصوص نحوه فعالیت فین‌تک‌ها تصمیم‌گیری می‌کنند یا تصمیم‌گیری خواهند کرد. از سوی دیگر با توجه به وضعیت اقتصادی کشور، سرمایه‌گذاری‌ها در زیست‌بوم نوآوری نیز دچار چالش شده که حوزه خدمات مالی نیز از آن مستثنی نبوده است.
اما شاید مهم‌ترین چالش در این خصوص، نحوه تعامل بانک‌ها و راهبردهای آنها در توسعه بانکداری باز و تعامل با زیست‌بوم فین‌تک باشد. بانک‌ها علاوه بر اینکه می‌توانند در قالب سرمایه‌گذاری به این حوزه ورود کنند و سبد خدمات خود را تکمیل کنند، با ایجاد بسترهای بانکداری باز و ایجاد زیرساخت‌های فنی و غیرفنی لازم، می‌توانند به جای رقابت با بازیگران فین‌تک با آنها مشارکت کرده و ضمن اینکه اندازه بازار را بزرگ‌تر می‌کنند، با در اختیار گذاشتن این بسترها نقش بسیار مهمی در توسعه زیست‌بوم فین‌تک کشور نیز داشته باشند.
در همین راستا، بانک تجارت نیز با هدف ایجاد نوآوری در خدمات و تعامل بیشتر با بازیگران زیست‌بوم نوآوری، به‌ویژه فین‌تک‌ها، برنامه جدی‌ای را در زمینه بانکداری باز دنبال کرده و پلتفرم جدید بانکداری باز این بانک با نام تجاری «آرک» از طریق شرکت سیمرغ تجارت راه‌اندازی شده و در بازه زمانی کوتاه توانسته خود را به‌عنوان یکی از بسترهای پیشرو در حوزه بانکداری باز در کشور مطرح کند. تاکنون حدود ۹۰ API مختلف بر بستر آرک ارائه شده و در حال افزایش است.